Kişilik Bozukluğu

Kişilik bozukluğu, bireyin içinde bulunduğu kültürün beklediği özelliklerden büyük oranda farklılık gösteren, sürekli olarak devam eden iç yaşantılar ve davranışlar örüntüsüdür. Genelde ergenlikte/genç erişkinlikte ortaya çıkar. Zamanla daha kalıcı olur ve işlevsellikte bozulmalara yol açar. Bahsedilecek olan özellikler birçok insanda bulunabilir fakat bunlara kişilik bozukluğu denebilmesi için; bunların katı ve uyum bozucu olması, işlevsellikte de yüksek oranda bozulmaya ya da kişisel sıkıntıya neden olması gerekir.

Kişilik bozuklukları ana olarak,
•Biliş
•Duygu
•Kişiler arası ilişkiler
•Dürtü kontrolü
alanlarında kendini göstermektedir.

DSM 5’e göre üç gruba ayrılan kişilik bozukluklarından A ve B kümelerindeki kişiler daha çok sınırda kişilik özellikleri gösterirken, C kümesindeki kişiler nevrotik özellikler göstermektedir.

Yazıda kullandığım temel kaynak DSM 5’tir. Peki DSM nedir diye soracak olursanız;
DSM, Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı’nın kısaltılmış halidir. Amerikan Psikiyatri Birliği (APA)’nin yayınladığı DSM, psikolojik bozuklukların tanısı için açıklamalar, semptomlar ve diğer koşulları içerir.

A KÜMESİ KİŞİLİK BOZUKLUKLARI

Paranoid (Kuşkucu) Kişilik Bozukluğu

Paranoid kişilik bozukluğuna sahip bireylerin temel özelliği, başkalarının onlara sürekli olarak zarar verebileceğini düşünüp güvensiz ve kuşkucu ilişkiler geliştirmeleridir.

◾Başkalarının kendilerine zarar verebileceğini,

◾Sırlarının aleyhlerine kullanılabileceğini,
◾Sevdiklerinin bile güvenilmez olduğunu,
◾İnsanların onlara aşağılayıcı davrandıklarını ve sürekli olarak aldatılabileceklerini düşünürler.
◾Aşağılanma hissettikleri durumlar için kindar davranırlar ve bağışlayıcı değillerdir.

Genel özellikleri bu şekilde olan paranoid kişilik bozukluğu için tanı kriterlerinden en az dördünü karşılamaları ve bu belirtilerin erken erişkinlikte ortaya çıkması farklı bağlamlarda etkisinin görülmesi gerekmektedir.

Ve elbette ki kişilik bozukluğu başka bir hastalığa veya fiziksel bozukluğa bağlanamaz. Örneğin şizofreni, bipolar gibi.

Şizoid (Şizogibi) Kişilik Bozukluğu

Şizoid kişilik bozukluğunun temel özellikleri arasında sosyal ilişkilere, yakınlık kurmaya karşı isteksizlik, duygulanımda kısıtlılık ve asosyalliktir.

Şizoid kişilik bozukluğuna araştırmalar çok fazla olamamıştır. Çünkü şizoid kişilik bozukluğuna sahip bireyler ne saha araştırmalarına katılmak isterler ne de klinik başvuruları vardır.

◾Ailelerinin bir parçası hissetmezler ve yakın ilişkilere girmezler ki çoğunlukla yakın arkadaşları yoktur.
◾Etkinlikleri tek başına yapmak isterler ve alsa bile çok az zevk alırlar.
◾Başka bir kişiyle cinsel ilişki istekleri çok azdır ya da yoktur.
◾Başkalarının övgü ve eleştirilerine karşı ilgisizdirler.
◾Duygulanım tekdüzedir.

Genel özellikleri bu şekilde olan şizoid kişilik bozukluğunun tanısı için DSM 5 kriterlerinin en az dördünün karşılanması ve erken erişkinlikte ortaya çıkıp farklı bağlamlarda kendini göstermesi gerekmektedir.

Şizotipal (Şizotipi) Kişilik Bozukluğu

Şizotipal kişilik bozukluğunun temel özelliği yakın ilişkide bulunmada azalma/zorlanma ve bilişsel ya da algısal çarpıklıklar ile olağandışı davranmadır.

◾Kendileriyle ilgisiz olan şeylerden kişisel anlamlar çıkartma
◾Acayip inanışlar ya da büyüsel düşünceler sergileme
◾Olağandışı algılamalar, bedensel illüzyonlar
◾Acayip düşünceler ve konuşmalar, olağandışı davranışlar ve görünüm
◾Kuşkuculuk, paranoid düşünceler
◾Kısıtlı duygulanım
◾Aile dışında yakın arkadaş ve sırdaş yoktur
◾Aşırı toplumsal kaygı

Şizotipal kişilik bozukluğu tanısı alınabilmesi için DSM 5 kriterlerinin en az beşinin erken erişkinlikte başlaması ve farklı bağlamlarda ortaya çıkması gerekmektedir.

Mistisizm, en göze çarpan özellikleridir.

B KÜMESİ KİŞİLİK BOZUKLUKLARI

Antisosyal (Toplumdışı) Kişilik Bozukluğu

Antisosyal kişilik bozukluğu çoğu zaman asosyallikle karıştırılır fakat öyle değildir. Asosyal, topluma karışmaktan çekinen/keyif almayan kişiler için kullanılırken antisosyal, toplum karşıtı kişiler için kullanılmaktadır.

Antisosyal kişilik bozukluğunun temel özellikleri; başkalarının haklarını hiçe sayıcı, başkalarını haklarına tecavüz edici, empatiden yoksun, suça karışma olasılığı yüksek şekilde davranmalarıdır.

◾Tutuklanmaya zemin hazırlayıcı davranma
◾Sürekli yalan söyleme, aldatıcı davranma
◾Aşırı dürtüsellik
◾Sinirlilik ve saldırganlık
◾Güvenli davranmama
◾İş ve maddi konularda sorumsuzluk
◾Zarar verici davranışlar sonunda vicdan azabı hissetmeme

Antisosyal kişilik bozukluğu tanısı için DSM 5 kriterlerinin en az üçünün 15 yaşından beri devam etmesi gerekmektedir.

Antisosyal kişilik bozukluğu için sadece şiddet içeriklerinin aklınıza gelmesi çok doğru olmaz. Büyük dolandırıcılar, belki büyük şirketlerin yöneticilik konumundaki kişilerde de antisosyal kişilik bozukluğu olabilir. Çünkü bu kişiler oldukça zeki olabilir ve kendilerini ele vermeden çok büyük işler yapabilirler.

Borderline (Sınırda) Kişilik Bozukluğu

Borderline kişilik bozukluğu temel özellikleri kısaca insanlar arası ilişkilerde ve kimlikte tutarsızlık; dürtü kontrolü sağlamada güçlüktür.

◾Gerçek veya imgesel bir terk edilmeden kaçmak için aşırı çaba gösterme
◾Kişileri göklere çıkarma/yerin dibine sokma
◾Kimlik karmaşası
◾Dürtüsellik
◾Yineleyici şekilde kendine zarar verme davranışı (çoğunlukla koz olarak kullanma)
◾Duygulanımda tutarsızlık ve boşluk hissi

Borderline kişilik bozukluğu tanısının alınabilmesi için DSM 5 kriterlerinin en az beşinin erken erişkinlikte başlayarak farklı bağlamlarda kendini göstermesi gerekmektedir.

Fark edilmeleri zor, tedavi süreçleri de zorlayıcı olabilmektedir.

Histriyonik Kişilik Bozukluğu

Histriyonik kişilik bozukluğunun temel özelliği neredeyse her alanda aşırı duygusallık ve ilgi arayışı içerisinde olmalarıdır. Bu ilgiyi üzerlerinde toplayabilmek için de sürekli olarak bir savaş içerisindedirler.

◾İlgi odağı olmadıklarında rahatsız olurlar ve bunun için dış görünümlerini kullanırlar/abartılı davranırlar.
◾Başkalarıyla etkileşimleri daha çok cinsellik üzerindendir.
◾Duygulanım sığdır.
◾Etki altında kalmaları kolaydır.
◾İlişkilerinde hep daha fazla yakın olmak isterler.

Histriyonik kişilik bozukluğu tanısı için DSM 5 kriterlerinin en az beşinin karşılanması, erken erişkinlikte ortaya çıkması ve farklı bağlamalarda kendini göstermesi gerekmektedir.

Narsistik/Narsisistik (Özsever) Kişilik Bozukluğu

Narsistik kişilik bozukluğunun temel özellikleri davranışta ve hayallerde büyüklenmecilik, beğenilme ihtiyacı ve empati becerisi azlığı/yokluğudur.

◾Büyüklenirler. Var olanı büyütürler veya buna dair hayaller kurarlar.
◾Büyüklüklerinin kendileri gibi büyük kişilerce anlaşılabileceğine inanırlar.
◾Sürekli olarak beğenilmek isterler.
◾Her şeyi hak ettiklerini düşünürler ve kendi çıkarları için başkalarını kullanırlar.
◾Empatiden yoksundurlar. Onlara göre sadece kendileri vardır.
◾Kendini beğenmiş davranışlara eşlik eden saygısız davranış örüntüleri vardır.

Narsistik kişilik bozukluğu tanısının alınabilmesi için DSM 5 kriterlerinin en az beşinin erken erişkinlikte başlayarak farklı bağlamlarda ortaya çıkması gerekmektedir.

Kendini sevmek, kendini beğenmek, becerilerinin farkında olmak ve bunları dile getirmek narsist bir tutum değildir. Hatta özgüven ve özsaygı için gerekli durumlardır. Elbette bazı toplumlarda kendini olumlu olarak ifade etmek narsistik tutum olarak algılanabilir. Çünkü hastalıklar dahil tüm davranış örüntülerinin yorumlanışı sosyokültürel çevreden bağımsız değildir.

Narsistik bireyleri beslemek istemiyorsanız onları yok saymanız en etkili yöntem olacaktır. Çünkü verdikleri etkiye tepki bulamamak narsisizmlerini besleyecek bir araç bulamamalarına sebep olur. Beslenme aracı bulamadıklarında da narsistik kırılma yaşamaları çok muhtemeldir.

C KÜMESİ KİŞİLİK BOZUKLUKLARI

Çekingen Kişilik Bozukluğu

Çekingen kişilik bozukluğunun temel özelliği yetersizlik duyguları, olumsuz eleştiriye aşırı duyarlılık ve sosyal geri çekilmedir.

◾Olumsuz eleştiri alacağı korkusuyla mesleki etkinliklerden kaçınırlar.
◾Sevildiklerinden emin olmadıkça yakın ilişkiye girmek istemezler.
◾Eleştirilecekleri ya da dışlanacakları üzerine sıkça kafa yorarlar, kaygılanırlar.
◾Aşağılanacakları, hor görülecekleri, eleştirilecekleri düşünceleriyle yeni ortamlara girip yeni insanlarla tanışmaktan kaçınırlar.

Çekingen kişilik bozukluğu tanısı alınabilmesi için DSM 5 kriterlerinin en az dördünün karşılanması ve bu belirtilerin erken erişkinlikte farklı bağlamlarda ortaya çıkmaları gerekmektedir.

Bağımlı Kişilik Bozukluğu

Bağımlı kişilik bozukluğu; uysal ve yapışık davranım, ayrılma konusunda kaygı yaşayacak derecede kendisine bakılmaya ihtiyaç duyma şeklinde özetlenebilir.

Klinikte görülme oranları oldukça yüksektir. Fakat geliş sebepleri çoğunlukla başka bir şikayet veya bozukluktur.

◾Destek almadan günlük hayatlarında bile karar alma noktasında zorlanırlar.
◾Sorumluluk almak için başkalarına ihtiyaç duyarlar.
◾Destekten mahrum kalırım düşüncesiyle kendi fikirlerini beyan etmekten çekinirler.
◾Yaptıklarına veya yapacaklarına dair inançları kuvvetli olmadığı için herhangi bir işe başlama konusunda güçlük yaşarlar.
◾Destek alabilmek için yapılmaz denen şeyleri yapmak isteyebilir/yapabilirler.
◾Kendi kendine kalma ihtimali üzerine gerçekçi olmayan şekilde kafa yorarlar.

Bağımlı kişilik bozukluğu tanısı alınabilmesi için DSM 5 kriterlerinin en az beşinin erken erişkinlikte başlayarak farklı bağlamlarda ortaya çıkması gerekmektedir.

Bağımlı kişilik bozukluğu kişiyi her türlü suistimale açık hale getirebileceği için kişi açısından oldukça riskli olabilmektedir.

Obsesif Kompulsif (Takıntılı-Zorlantılı) Kişilik Bozukluğu

Obsesif kompulsif kişilik bozukluğu (okkb); düzenlilik, mükemmeliyetçilik, düşüncelerini ve kişiler arası ilişkilerini kontrol altında tutmaya ilişkin aşırı derecede kafa yorma şeklinde özetlenebilir.

OKB ile OKKB birbirinden farklıdır ve karıştırılmamalıdır.
-OKKB bir kişilik örgütlenmesidir, DSM 5’e göre kişilik bozuklukları başlığı altında yer almaktadır.
-OKB ise başlı başına bir bozukluktur ve yine DSM 5’e göre başlı başına ayrı bir bozukluk olarak geçmektedir.

◾Yaptıkları şeyden çok yaptıkları şeyin kuralına, listesine, düzenine kafa yorarlar; mükemmeliyetçilik söz konusudur.
◾Boş zamanlarında bile kendilerini işe veya kendilerini geliştirmeye adarlar.
◾Doğruluk, ahlak, vicdan gibi konularda keskin sınırları vardır.
◾Eşyaları elden çıkartmakta zorlanırlar.
◾Maddi kaynakları tüketme konusunda çok temkinlidirler.

Obsesif kompulsif kişilik bozukluğu tanısı alınabilmesi için DSM 5 kriterlerinin en az dördünün erken erişkinlikte başlayıp farklı bağlamlarda ortaya çıkması gerekmektedir.